Algemene informatie
Titel
Hersenschimmen
Auteur
J. Bernlef
Uitgeverij
Querido
Plaats uitgave
Amsterdam, Nederland
Jaar van uitgave origineel
1984
Druk
Digitale versie gemaakt naar vierenveertigste druk uit 2006
Aantal bladzijden
107
Genre
Psychologische roman
__________________________________________________________________________
Samenvatting
Hersenschimmen wordt verteld vanuit het perspectief van de ik-persoon Maarten Klein, een 71-jarige man die begint met dementeren. Hij komt uit Nederland, maar woont sinds vijftien jaar in de Verenigde Staten, in Gloucester (Massachusetts), met de trein 1 uur ten noorden van Boston. Zijn geestelijke vermogens verslechteren naarmate het verhaal vordert, terwijl zijn omgeving zich afvraagt wat er met hem aan de hand is. Maarten begint in zijn herinneringen personen door elkaar te halen, verdwaalt als hij de hond uitlaat en vergeet wat hij wilde gaan doen voor hij ergens aan begint. Hij belt de bibliotheek op zoek naar zijn vrouw Vera, die daar al jaren niet meer werkt, informeert naar de gezondheid van een gestorven man en denkt dat hij bij zijn opa en oma aan het logeren is wanneer hij wakker wordt. Terwijl Maartens geheugen verslechtert, wordt het steeds moeilijker voor hem om zaken en personen uit het heden en het recente verleden te herkennen en keert hij in zijn eigen beleving steeds verder terug naar vroegere tijden in zijn leven. Soms is hij ogenblikken helder, dan weer ver weg. Op heldere momenten is hij bang en onzeker over wat hem overkomt en schaamt hij zich voor zijn gedrag en onvermogen. Het wordt steeds moeilijker voor hem om op de woorden te komen waarmee hij zich uit wil drukken.
Maarten begint Dr. Eardly soms aan te zien voor een Amerikaanse officier, Vera voor een verpleegster en de gezinshulp voor het meisje op wie hij verliefd was als jonge man. Hij vergeet hoe hij stukken op de piano moet spelen die hij eerst wel kende. Op zeker moment herkent hij zijn eigen weerspiegeling in de ruit en spiegel niet meer. Soms wordt hij vastgebonden aan zijn bed wakker. Wanneer hij thuis niet meer te handhaven is, wordt hij naar een inrichting gebracht. Wie Vera is, weet hij dan niet meer...
__________________________________________________________________________
Verwachtingen
Ik had dit boek gekozen, omdat ik op het laatste moment nog iets moest lezen. Ik stel altijd alles uit tot op het laatste moment. Ook moest ik voor dinsdag nog een boek voor Engels lezen. Daarom had ik voor de vakantie al uitstel voor het weekend gevraagd, omdat ik wist dat ik in Amerika niks gedaan zou krijgen.
We hadden dit boek doorgenomen in de klas en mijn vader had het ook gelezen (niet aan te raden volgens hem). Het had maar 107 pagina's en ik kon het downloaden in iBooks.
Ik had niet echt tijd om verwachtingen te bedenken voor ik ging lezen, maar ik verwachte een langzaam verhaal met veel details over het leven van een oude man. Ook verwachte ik dat ik het niet erg interessant zou vinden, omdat dit niet echt mijn favoriete genre is.
__________________________________________________________________________
Motieven
Taal
Hoe meer hij wegzakt in de dementie, hoe slechter zijn taalgebruik wordt. Hij kan geen woordpuzzels meer maken en hij is verbaast als mensen Engels praten. Hoe verder je komt in het boek, hoe korten de zinnen en simpeler het taalgebruik.
Our Man in Havana
Dit boek van Graham Greene uit 1958 is een terugkerend onderwerp in het boek. Maarten ziet voor het eerst het boek liggen op een tafeltje naast de haard en denkt gelijk aan de verfilming van een ander boek van Graham Greene. Door het verhaal heen ziet hij het boek steeds opnieuw en zijn hersenen maken steeds minder de connectie met de verfilming en Maarten ziet het boek steeds alsof het de eerste keer is.
Kijken zonder zien
"Een mens kan een tijd lang kijken zonder te zien. Kijken kan Robert ook, maar het theebusje en de kaasschaaf herkennen kan hij niet. Hij kijkt zonder te zien, bedoel ik. Neem zelf de proef maar eens. Je drinkt altijd koffie van een bepaald merk en omdat dat in de drugstore opeens niet meer voorradig is, neem je een ander merk, een andere bus. Als je de volgende dag koffie wilt maken, zoek je overal naar de koffiebus. Het herinneringsbeeld van de oude bus is zo sterk dat hij de bus van het nieuwe merk, de aanwezige bus, vlak voor je neus op de keukenplank, onzichtbaar maakt. Om iets te zien moet je eerst iets kunnen herkennen. Zonder herinnering kun je alleen maar kijken. Dan glijdt de wereld spoorloos door je heen..." (p. 35-36)
Als hij steeds vergeetachtiger wordt kijkt hij naar voorwerpen en hoort hij geluiden, zonder dat zijn hersenen registreren wat ze zijn of betekenen. Al aardig vroeg in het boek kwam hij met de uitleg van de koffiebus. In het verhaal verwijst hij vaak terug naar de koffiebus en het kijken zonder zien.
Sneeuw (leidmotief)
Maarten maakt duidelijk dat hij geen liefhebber van sneeuw is, winter in het algemeen niet.
De sneeuw die al wat onderscheid maakt bedekt en later wegsmelt tot niets overblijft. Dat zijn Maartens herinneringen. Langzaam bedenkt en wegsijpelend tot al zijn herinneringen verdwenen zijn.
__________________________________________________________________________
Thema
In het kort is het thema van dit boek boek het proces van dementie en wat er omgaat in het hoofd van een persoon die lijdt aan dementie. We maken mee hoe Maarten eerst een normaal leven lijdt van een bejaarde man tot hij naar een inrichting wordt gestuurd omdat hij in die conditie niet meer te handhaven is voor zijn vrouw Vera.
__________________________________________________________________________
Beoordeling schrijfstijl
De schrijfstijl is op niveau, maar goed te begrijpen in het begin. Hoe verder je komt in het boek, hoe korter en simpeler de zinnen, maar ook hoe vager. Je krijgt in korte zinnen te lezen wat Maarten waarneemt, wat niet veel of duidelijk is. De laatste paar bladzijden van het boek zijn amper te volgen (voor mij).
"Te ver van de muur verwijderd... wat niet goed is... een lichaam dat zichzelf niet meer voort kan duwen wordt een boom... zoals die dunne daar in de sneeuw... de muur... naar de muur... op de muur... over de muur... dat is wat hij bedoelt wanneer hij denkt: alleen in taal kan ik nog iets ondernemen." (p. 87)
Ik heb voor de specifieke stuk gekozen, omdat Maarten onbewust (en de schrijver bewust) hier de connectie legt aan zijn dochter Kitty toen haar slaapkamer geverfd werd. Ze zat in haar krib die van de muur verschoven was voor de natte verf. Ze bleef zeggen dat ze niet zo ver van de muur af wilde slapen. Maarten moest sprookjes voorlezen om haar in slaap te krijgen. Hier ligt Maarten in een inrichting, waar zijn bed niet aan de muur geplaatst is. Ook ziet hij door het raam waarschijnlijk een boom.
__________________________________________________________________________
Beoordeling inhoud
Perspectief
Het gebruik van een ik-perspectief is erg slim gedaan. In het begin van het boek krijgen we alle informatie, want Maarten is nog aardig bewust van alles. Als we verder gaan in het boek vergeet Maarten steeds meer dingen, wat de lezer een informatievoorsprong geeft die er eigenlijk niet zou moeten zijn. We worden bijvoorbeeld gelijk geïntroduceerd tot het boek 'Our Man in Havana' en hoe hij een verfilming van een ander boek had gezien in de bioscoop met die ene acteur. Later in het boek ziet hij het niet als 'het boek' maar als 'een boek', alsof hij het nooit eerder heeft gezien. Hij herinnerd zich ook niet meer de verfilming of de acteur.
Door de keuze voor het ik-perspectief kun je je wel heel goed inbeelden hoe niet alleen Maarten zich voelt, maar ook zijn vrouw. Hij ziet dat ze huilt, maar weet zelf niet dat hij de oorzaak is. Het is een tragisch verhaal, maar erg goed geschreven.
Personages
Maarten Klein is een gepensioneerde ambtenaar. Hij notuleerde vergaderingen voor de IMCO (Intergovernmental Maritime Consultative Organization). Hij heeft twee kinderen met zijn vrouw Vera genaamd Kitty en Fred. Zijn eerste liefdes interesse ging naar zijn piano lerares Geertje en zijn eerste echte liefde was Karen. Een van zijn collega's pleegde zelfmoord na een avond drinken met hem en daar voelt hij zich nog schuldig van. Hij woont met zijn vrouw Vera in Gloucester.
Hij en Vera zijn al meer dan vijftig jaar samen. Ze hebben zelfs de Tweede Wereldoorlog overleefd samen. Het is dus moeilijk voor Vera om te begrijpen dat haar geliefde man langzaam niets meer herinnerd van hun geschiedenis. Vera raakt snel gefrustreerd, maar probeert voor hem te zorgen.
Ook hebben ze een hond genaamd Robert. Door het boek heen is Robert een van de weinige dingen die Maarten niet vergeet. Hij kan beter omgaan met Robert dan mensen, want zoals hij uitlegde kijkt Robert, maar ziet hij niet. Hij vergelijkt zichzelf dus met een hond.
Maarten, Vera en Robert zijn de belangrijkste personages in het boek.
__________________________________________________________________________
Eindbeoordeling
Na mijn verwachtingen gelezen te hebben zou je denken dat dit niet een leuke ervaring voor mij was, maar het viel me erg mee. Ja, het was langzaam en soms saai. Maar het was ook erg interessant om te zien wat er in Maartens hoofd omgaat als hij dement raakt. Ook wil ik zelf misschien schrijfster worden, dus het was interessant om te zien hoe Bernlef dit onderwerp heeft aangepakt. Ik was er zelf nooit op gekomen om langzaam het taalgebruik te versimpelen. Ook vond ik het slim dat hij had gekozen voor de tweetaligheid van Maarten, die langzaam weer verdween.
"Twee vrouwen, twee vrouwen in ruisende kledij, een jonge en een oudere. Ze spreken Engels en trekken een boek met foto’s uit mijn handen. (Kan maar beter doen wat zij willen, ben niet sterk meer, zoals vroeger, ernstig verzwakt zelfs blijkt nu.) Sta op. Begint het bonzen weer. Duizelig. En dorst. Wil niet tussen hen in naar buiten. (Willen ze me eruit zetten omdat ik te lastig word?) ‘Niet naar die man in de sneeuw!'" (p. 92)
In dit stuk lees je over de verwarring van Maarten dat twee vrouwen (zijn vrouw Vera en een thuishulp) Engels praten, terwijl ze in Amerika zijn. Maarten herinnerd zich dat niet meer. Ook denkt hij hier al in kortere zinnen. Ook wil hij niet naar de man in de sneeuw. Die man is hijzelf. Hij zag zijn eigen reflectie in het raam, maar herkende zichzelf niet. Zoals ik al zei is het verhaal tragisch, maar erg goed geschreven en ik zou het aanraden aan mensen die meer geïnteresseerd zijn in een goede schrijfstijl dan in een spannend verhaal.
(Ik snapte niet precies wat er bedoelt werd met een oordeelbalk of hoe ik er een moest maken op de iPad. Ik heb blogs van vorige jaren doorzocht tot ik een oordeelbalk vond waarvan ik dacht dat die mijn mening wel reflecteerde.
Ik nam aan dat het witte gedeelte stond voor de cijfers 1-10 en het zwarte gedeelte op de plek van jouw mening.)
__________________________________________________________________________
Bronnen
https://nl.m.wikipedia.org/wiki/Hersenschimmen (samenvatting)
https://nl.m.wikipedia.org/wiki/J._Bernlef
http://www.alzheimer-nederland.nl
https://nl.m.wikipedia.org/wiki/Onze_man_in_Havana
http://leesdossiertamaraschouten.blogspot.nl/2012/05/leesverslag-sonny-boy.html (oordeelbalk)
Geen opmerkingen:
Een reactie posten